Balon Balıklarını Ne Kadar Tanıyoruz?

Balon balıkları son yıllarda kıyılarımızda hızla yayıldı. Neredeyse her hafta ulusal haber bültenlerine konuk olacak kadar popüler de oldular. Fakat balon balıklarını ne kadar tanıyoruz?

Maalesef balon balıklarına dair ciddi bir bilgi kirliliği söz konusu, bu yazı sayesinde bilimsel çalışmaların ışığında balon balıklarına dair doğru bilgileri aktarmaya çalışacağım.

Balon balıkları adlarını kendilerini şişirebilme yeteneklerinden almış, tropik bölgelere özgü balık türleridir. Yaygın olarak iki familyada bulunan balon balıkları denizlerin yanı sıra tatlı sularda da yaşayan türlere sahiptirler. Diodontidae familyasında 19 tür yer alırken, en kalabalık familya olan Tetraodontidae familyasında yaklaşık 200 farklı tür balon balığı yer almaktadır. Afrika ve Doğu Asya'daki tatlı sulardan; Hint Okyanusu, Atlantik Okyanusu ve Pasifik Okyanusu gibi tropik ve sub-tropik denizlere kadar geniş bir alanda yaşarlar. Balon balıklarına binlerce yıldır aşina olan Doğu Asya ve Avustralya kıtası ülkelerinde yaygın tüketimi de mevcuttur. Ancak bazı türleri insanlar için öldürücü etki gösterebilen bir nörotoksin olan Tetrodotoksin (TTX) içermektedirler.

TTX günümüzde bilinen en güçlü denizel toksindir. Geleneksel yemek kültürü içerisinde balon balıklarının yoğun olarak yer aldığı Japonya’da, balon balıkları ve taşıdıkları toksine dair yapılan ilk bilimsel çalışmalar yaklaşık bir asırdan daha eski zamanlara dayanmaktadır. Balon balığı toksini 1880 yılında Japonya’da Y. Tahara tarafından ilk olarak Tetraodontia familyası balon balıklarında bulunmasından dolayı, bu familyadan esinlenilerek TTX olarak isimlendirilmiştir.

TTX protein yapıda olmayan, suda çözünebilen, renksiz, kokusuz, asidik ortamda çözünebilen bir toksindir. TTX sıcaklık değişimine karşı dirençli bir nörotoksindir. Bu nedenle TTX içeren bir balon balığını pişirseniz dahi balon balığı öldürücü etkisini kaybetmez zehirlenmeye yol açabilir. TTX zehirlenmelerinde sinir sistemi ve hareket (kas) sistemi ile ilgili belirtiler gözlenir. Belirgin TTX zehirlenme semptomları felç, solunum yetmezliği, bulantı, kas koordinasyon bozukluğudur. Ancak erken tanı ve destekleyici tedavi ile olumlu sonuçlar alınabilmektedir. Hasta eğer 24 saat içerisinde solunum yetmezliğinden ölmezse herhangi bir kalıntı olmaksızın iyileşir. Dünyanın birçok bölgesinde, Uzakdoğu ülkelerinde hala balon balığı zehirlenmeleri görülmektedir.Ülkemiz ve diğer Akdeniz ülkeleri için yeni bir olgu olsa da nerdeyse 15 yıl içerisinde tüm Akdeniz’i işgal etmiş balıklarla karşı karşıyayız. Maalesef bu hızlı yayılım nedeniyle zehirlenmeler de artmaya başladı. Bu yıl içerisinde özellikle Antalya’da balon balığından kaynaklı zehirlenmeler yaşandı. Hatta bir vatandaşımız hayatını kaybetti.

Her ne kadar ekolojik ve balıkçılık üzerine etkileri öne çıkıyor olsa da, zehrinden dolayı balon balıkları önemli bir halk sağlığı olarak önümüzde durmaktadır. Bu nedenle balon balıklarının zehri ve kullanılabilirliğine dair araştırmalar daha da önemli ve elzem durumdadır. Akdeniz Denizel Toksin Araştırma Grubu olarak kıyılarımızdaki en yaygın dört balon balığı türünün, toksin düzeylerini, ağır metal içeriklerini, besinsel içeriklerini, bakteri floralarını belirlediğimiz çalışmalardan elde ettiğimiz bulgular çerçevesinde ortamdaki bilgi kirliliğine söyleceklerimiz var elbette.

Balon balıkları hakkında bilmemiz gerekenler nelerdir?

• Balon balıkları sosyo-ekonomik olarak Akdeniz’in en tehlikeli balıklarındandır. Balıkçılara çok ciddi ekonomik zararlar vermektedirler.
•  
• Kıyılarımızda yaşayan balon balıkları Japonya’da tüketilen Fugu türlerinden değildir. bu nedenle Japonya’ya balon balığı ihraç etme düşüncesi gerçekçi değildir.
•  
• Kıyılarımızda yaşayan balon balıkları kesinlikle tüketilmemelidir. Doğru “temizlenirse tüketilebilir” gibi yanlış söylemlere itibar edilmemelidir.
•  
• Dünya genelinde, balon balığından zehirlenenlerin bir kısmı iyileşse de büyük bir kısmı hayatını kaybetmektedir.
• Her balıkta farklı oranlarda toksin bulunabilir, mevsime balığın yakalandığı yere ve balığın cinsiyetine göre değişkenlik gösterir ve bu fark balığın dış görünüşü ile anlaşılamaz. Bu nedenle Antalya’da zehirlenen hastaların bir kısmı iyileşebilmişken, bir hasta hayatını kaybetmiştir.
•  
• Balon balıklarının iç organlarında, derilerinde ve etinde TTX bulunmaktadır.
•  
• TTX’in ilaç olarak kullanımına yönelik araştırmalar yapılmaktadır fakat modern tıpta tescillenmiş bir ilaç olarak kulanımı henüz yoktur.
•  
• Balon balıklarının ticari olarak avlanması izne tabidir. Fakat amatör balıkçıların balon balığı avlamasının önünde (5/2 nolu tebliğde) maalesef yasal bir kısıtlama ve düzenleme yoktur.
•  
• Balon balıkları artık denizlerimizin bir gerçeğidir. Onlardan kurtulmaya değil, onlarla yaşamayı öğrenmeye çabalamalıyız.
•  
• Hali hazırda ülke ekonomisine yönelik mali yük olan balon balıklarını sadece 5 TL karşılığında kuyruk toplamakla değil, gıda dışı kullanım olanaklarını araştırmakla dengeleyebiliriz.
•  

Balon balıkları ve diğer zehirli denizel canlılarla ilgili güncel ve detaylı bilgilere Akdeniz Denizel Toksin Araştırma Grubu’nun hesabından  da ulaşabilirsiniz.

Doç. Dr. Ali Rıza Köşker

Çukurova Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi